επιμέλεια από την ΜΑΙΡΗ ΛΑΓΑΝΑ
Όπως στον ξεσηκωμό του Μοριά πρωτοστάτησαν οι Μανιάτες και στην Ήπειρο κινήθηκαν οι Σουλιώτες, επίκεντρο των επαναστατικών γεγονότων στην Κρήτη υπήρξαν τα Σφακιά
Η επαρχία των Σφακιών καταλαμβάνει μια επιφάνεια 470 τετραγωνικών χιλιομέτρων, στη νότια πλευρά της δυτικής Κρήτης, και η γεωμορφολογία της δημιουργεί αυθόρμητα την αίσθηση ενός φυσικού οχυρού, με μοναδικό άξονα πρόσβασης τον δύσβατο δρόμο που έρχεται από τον Αποκόρωνα, μέσω του φαραγγιού του Κατρέ. Τέσσερα μικρά οροπέδια (Ασκύφου, Ανώπολης, Νίμπρου και Καλλικράτη) αποτελούν τις μόνες πινελιές ητΓιότητας στο κακοτράχαλο τοπίο που διασχίζουν αλλεπάλληλα βαθιά φαράγγια, από τις απόκρημνες κορυφές των Λευκών Ορέων (Μαδάρες, 2.452 μέτρα) ώς τις βραχώδεις ακτές του Λιβυκού Πελάγους.
Οι Σφακιανοί είχαν κάνει αισθητή την ιδιαιτερότητά τους ήδη από τα χρόνια της Βενετοκρατίας. «Μ’ενα μεγάλο μαχαίρι μπροστά και τη σπάθα κατά την ελληνική συνήθεια πηγαίνουν πάντοτε με το τόξο στον ώμο και στο πλευρό έχουν μια φαρέτρα γεμάτη βέλη, που τα τοξεύουν εξαίρετα, ενώ πολλοί επίσης είναι εξαιρετικοί αρκοβουζιέροι. και η σπουδαιότερη απασχόλησή τους είναι η βοσκή προβάτων και αιγών», σημειώνει ο Jacopo Foscarini στα 1575. «Και μια ντουφέκα γαργερή βαστούσινεις τη χέρα, στη μέση ένα μπίστολο και μια σκουρομαχαίρα», αναφέρει ο άγνωστος ποιητής δύο σχεδόν αιώνες αργότερα, μαρτυρώντας τον εκσυγχρονισμό του οπλισμού τους. Η συμμετοχή τους σε αρκετές από τις εξεγέρσεις του νησιού, οι επιδρομές που πραγματοποιούσαν από καιρό σε καιρό στις γειτονικές πεδινές επαρχίες εις βάρος των «κατωμεριτών», αλλά και οι αιματηρές βεντέτες που ξεσπούσαν ανάμεσα στα διάφορα σόγια, προκαλούσαν συχνά την επέμβαση των βενετικών και στη συνέχεια των τουρκικών αρχών. Τα βουνά τους είχαν τότε απέραντα δάση από κυπαρίσσια, πρίνους και. άλλα δένδρα, που χρησιμοποιούνταν στην ξυλοναυπηγική, και έτσι ο ορεσίβιος αυτός πληθυσμός των ένοπλων κτηνοτρόφων, που διαχείμαζε στους παράλιους οικισμούς των νοτίων ακτών της επαρχίας του, είχε στραφεί από νωρίς και προς τη θάλασσα, αρχικά με την υλοτομία και τη ναυπήγηση και στη συνέχεια με δραστηριότητες στις οποίες τα όρια μεταξύ της εμπορικής ναυτιλίας και της πειρατείας ήταν κάποτε δυσδιάκριτα, με επίκεντρο τον όρμο του Λουτρού. Επί Οθωμανών υπάγονταν σε βακουφικό καθεστώς, δηλαδή τα φορολογικά έσοδα της επαρχίας τους πήγαιναν στο ταμείο των ιερών πόλεων του Ισλάμ, γεγονός που σήμαινε πρακτικά μια ευνοϊκότερη μεταχείριση σε ό,τι αφορά το ύψος και τον τρόπο συγκέντρωσης των δοσιμάτων.
Στα χρόνια των Ορλωφικών, σημαντικότερη φυσιογνωμία των Σφακιών αναδεικνύεται ο Ιωάννης Βλάχος. Εύπορος πλοιοκτήτης τεσσάρων τρικάταρτοι καραβιών, εγγράμματος, γεγονός στο οποίο οφείλεται η προσωνυμία Δασκαλογιάννης. ήταν κετχουντάς της περιφέρειας μαζί με τον αδελφό του, δηλαδή εκπροσωπούσε τα Σφακιά ενώπιον των οθωμανικών αρχών. Χάρη στις επαφές του με τον Εμμανουήλ Μπενάκη στη Μάνη και πιθανότατα με τον Παπαζώλη και τον Θεόδωρο Ορλώφ, μυήθηκε στα σχέδια της Μεγάλης Αικατερίνης ήδη από το 1769 και αμέσως άρχισε να προπαρασκευάζει τους Σφακιανούς, προκειμένου να συμμετάσχουν στις επικείμενες εξελίξεις, παρά τις αντιρρήσεις αρκετών συμπατριωτών του.
Η εξέγερση ξεκίνησε το Πάσχα του 1770, όταν οι Σφακιανοί αρνήθηκαν την καταβολή του κεφαλικού φόρου και πραγματοποίησαν επιδρομές στις γειτονικές πεδινές επαρχίες, αλλά σύντομα οι Οθωμανοί εξεστράτευσαν κατά των Σφακιών ορμώμενοι από τον Αποκόρωνα, ενώ ο στόλος τους απέκλεισε τη νότια ακτή, στο Λουτρό και τον Μπροσγιαλό, έχοντας εντολή από την Κωνσταντινούπολη «να προβούν ει ς την σφαγήν και τον αφανισμόν των στασιαστών διά του καθαρού ξίφους του Ιερού Νόμου». Αν και οι πρώτες συγκρούσεις στις περιοχές της Κράπης και του Κατρέ έληξαν υπέρ των εξεγερμένων. αναγκάστηκαν να οπισθοχωρήσουν προ της αριθμητικής υπεροχής του εχθρού, ο οποίος κατελάμβανε το ένα μετά το άλλο τα χωριά της επαρχίας, και τελικά στα τέλη της άνοιξης εισήλθε στη Χώρα Σφακιών και την Ανώπολη. Ο σκληρός πυρήνας των εξεγερμένων αποσύρθηκε στα ορεινά, όπου συνέχισε να αντιστέκεται για ένα διάστημα, αλλά προ της συστηματικής πυρπόλησης των οικισμών, της λεηλασίας των περιουσιών και της αιχμαλωσίας μεγάλου αριθμού κατοίκων, συμπεριλαμβανομένων και μελών της οικογένειάς του, ο Δασκαλογιάννης αποφάσισε τελικώς να παραδοθεί. Οι τελευταίοι εναπομείναντες επαναστάτες συνθηκολόγησαν την επόμενη άνοιξη, ενώ ο Δασκαλογιάννης μεταφέρθηκε στο Κάστρο (Ηράκλειο), όπου εκτελέστηκε δι’ εκδοράς, πιθανότατα στις 17 Ιουνίου του 1771.
★ ★★
Τα γεγονότα της επανάστασης του 1770-1771 στα Σφακιά απαθανατίστηκαν δεκαέξι χρόνια αργότερα στο λεγόμενο « Τραγούδι του Δασκαλογιάννη», αποτελούμενο από 1.032 στίχους, που αποδίδεται στον αγράμματο ριμαδόρο Μπάρμπα Παντζελιό, τυροκόμο από το Μούρι, καταγραμμένο διά χειρός του κτηνοτρόφου Αναγνώστη Σήφη Παπα-Σκορδύλη (1786). Αποσπάσματα του ποιήματος είχαν δει το φως της δημοσιότητας μετά τα μέσα του 19ου αιώνα, αλλά στο σύνολο του δημοσιεύθηκε από τον Γάλλο ελληνιστή Εμίλ Λεγκράν το 1879 και στη συνέχεια από τον Εμμανουήλ Βαρδίδη το 1888 και τον Παύλο Φαφουτάκη το 1889, σε ελαφρώς διαφορετικές παραλλαγές.
*Ιστορικός στο Κέντρο ΝεοΕλληνικών Ερευνών του Ε.Ι.Ε
